Katecheza 2. Czym różni się Msza trydencka od znanej mi Mszy?

ROŻNICE W TREŚĆI

Kiedy dzisiejszemu katolikowi zadaje się pytanie o różnice między Mszą trydencką a nową Mszą, mówi on zazwyczaj o dwóch: o odwróceniu kapłana i o języku łacińskim. Choć przyjęło się, że kapłan sprawuje nową Mszę przodem do wiernych, to jednak nic nie stoi na przeszkodzie, by odprawiał ją w stronę krzyża, czyli tyłem do wiernych. Jest tak np. w kaplicy Cudownego Obrazu na Jasnej Górze. Podobnie nową Mszę można sprawować w języku łacińskim, choć zazwyczaj w liturgii słowa zachowuje się wtedy język nowożytny. Są to różnice, które zauważy osoba nawet najmniej wtajemniczona w życie Kościoła. Czy jednak są to różnice fundamentalne?

Sedno poruszanego zagadnienia kryje się w teologii, a konkretnie — w samej definicji Mszy Świętej. Z niej bowiem wypływa kształt liturgii.

Nowa Msza kładzie nacisk na dziękczynienie, wspólnotę, aspekt uczty, czyli Komunii Świętej, w której widzi kulminacyjny punkt celebracji. Nowa Msza zawiera także rozbudowaną liturgię słowa. Dlatego złożona jest z dwóch zasadniczych części: liturgii słowa i liturgii eucharystycznej. Nowością jest ustawienie ambony jako ołtarza, czy też stołu, słowa Bożego.

Natomiast nadzwyczajna forma rytu rzymskiego (Msza trydencka) uwypukla aspekt Ofiary, co widać np. w ustawieniu krucyfiksu w centralnym miejscu ołtarza. Msza Święta jest w tym kontekście bezkrwawym uobecnieniem Ofiary krzyżowej Chrystusa, która dokonuje się sakramentalnie na słowa kapłana w Przeistoczeniu. Taka jest właśnie definicja Mszy Świętej. Dlatego św. Tomasz z Akwinu pisał: „Taką wartość ma sprawowanie Mszy Świętej, jaką ma śmierć Jezusa na krzyżu”. Kulminacyjnym punktem Mszy trydenckiej jest Przeistoczenie. W tej formie Mszy dostrzegamy podkreślenie roli kapłana jako ofiarnika. Nie ma też koncelebry (poza Mszą święceń kapłańskich). Natomiast w nowej Mszy kapłan jest głównie przewodniczącym wspólnoty, stąd miejsce przewodniczenia, które bywa ustawiane w centralnym miejscu prezbiterium.

Analizując teksty Mszału św. papieża Jana XXIII (czyli księgi z obowiązującą wersją Mszy trydenckiej), zauważa się, że często mówią one o grzechu, o słabości człowieka, o zagrożeniu wiecznym potępieniem, o darowaniu kary za grzechy. Podkreślają więc konieczność łaski uświęcającej i uczynkowej, bez których nie moglibyśmy być zbawieni. Msza trydencka składa się z dwóch części: Mszy katechumenów i Mszy wiernych. Msza katechumenów to modlitwy u stopni ołtarza, liturgia słowa, kazanie i wyznanie wiary. Msza wiernych to ofiarowanie, Kanon, Komunia Święta i obrzędy zakończenia. W dawnych czasach po zakończeniu pierwszej części nie ochrzczeni musieli opuścić świątynię.

Nowa Msza jest oparta na doktrynie misterium paschalnego, w której podkreśla się zbawienie dzięki Męce, Śmierci i Zmartwychwstaniu Jezusa. Kładzie się w niej nacisk na Ostatnią Wieczerzę i na radość Zmartwychwstania. Natomiast Msza trydencka uwypukla tajemnicę Krzyża, a także podkreśla wymiar pokuty i zadośćuczynienia za grzechy. Jest to klasyczna teologia odkupienia, która widzi w Ofierze Chrystusa spłacenie długu braku miłości, braku posłuszeństwa wobec Boga Ojca, zaciągniętego przez ludzkość. Msza staje się sakramentalnym uobecnieniem dzieła odkupienia, czyli przywołaniem łask, owoców Krzyża, które możemy otrzymać przez godne uczestnictwo w Eucharystii. Przez osobną konsekrację hostii i wina Kościół widzi oddzielenie Krwi od Ciała Jezusa, a więc Jego odkupieńczą śmierć.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ!

Msza posoborowa kładzie nacisk na Ostatnią Wieczerzę i radość ze zmartwychwstania Pana. Natomiast Msza trydencka akcentuje Ofiarę Pana Jezusa poniesioną na Krzyżu dla naszego zbawienia, Jego cierpienie i miłość do nas. W trakcie Mszy trydenckiej wierny niejako stoi na Golgocie pod ukrzyżowanym Chrystusem podobnie, jakby to było dwa tysiące lat temu.

RÓŻNICE W FORMIE

Prześledźmy liturgię Mszy trydenckiej — zwracając uwagę na najważniejsze widoczne różnice w stosunku do nowej Mszy, a czasem odnosząc się do samej Mszy posoborowej. Oczywiście, nie możemy tu wymienić wszystkich aspektów. Przedstawiona kolejność nie oznacza hierarchii ważności.

Gesty

Prócz języka łacińskiego i ustawienia kapłana w stronę krzyża, z łatwością można zauważyć, że Msza trydencka zawiera ogromną liczbę gestów wykonywanych przez kapłana. Teolog Marcin z Kochem napisał w Wykładzie o Mszy świętej:

Z ceremonii przepisanych poznać można także doskonałość Przenajświętszej Ofiary Mszy Świętej. Wspominamy tu najważniejsze: Kapłan żegna się znakiem Krzyża świętego 16 razy, obraca się do ludu 6 razy, całuje ołtarz 8 razy, zwraca oczy ku Niebu 11 razy, bije się w piersi 10 razy, składa ręce 54 razy, nachyla głowę 21 razy, schyla ramiona 7 razy, kłania się 8 razy, błogosławi Ofiarę znakiem Krzyża Świętego 31 razy, kładzie dłonie na ołtarz 24 razy, modli się ze złożonymi rękami 36 razy, kładzie ręce skrzyżowane na ołtarz 7 razy, kładzie lewą rękę na ołtarzu 9 razy, na piersi 11 razy, wznosi ręce ku Niebu 8 razy, modli się w cichości 11 razy, głośno 13 razy, odkrywa kielich i przykrywa 10 razy, chodzi przy ołtarzu 20 razy. Oprócz tych 350 powtarzanych obrzędów musi kapłan zachować jeszcze 150 innych, co razem czyni obrzędów 500; a oprócz nich zachować musi 400 rubryk, czyli reguł (…), ogółem 900 prawideł.

W stosunku do tych przepisów nowa Msza zawiera już tylko bardzo uproszczone gesty kapłana. O ile w nowej Mszy, w Credo, na słowa I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało klęka się jedynie na Boże Narodzenie i Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny, tak w Mszy trydenckiej robi się to zawsze.

Postawy wiernych w Mszy trydenckiej nie są oficjalnie sformalizowane i są bardzo zależne od lokalnych zwyczajów. Niemniej jednak można dostrzec, że w starszej formie rytu rzymskiego wierni o wiele więcej czasu spędzają na Mszy w postawie klęczącej.

Język

Chociaż łacina jest w Mszy trydenckiej językiem dominującym, to niektóre elementy można wykonywać w języku nowożytnym. Instrukcja Stolicy Apostolskiej pt. Universae Ecclesiae pozwala na czytania w języku nowożytnym w Mszach czytanych (tj. odprawianych bez śpiewu kapłana). Oczywiście, to w języku nowożytnym głoszone jest kazanie; również w języku nowożytnym można śpiewać pieśni oraz odmówić modlitwy papieża Leona XIII pod koniec Mszy czytanych.

Zaangażowanie

Mszę trydencką celebruje się jako Mszę czytaną, czyli recytowaną, oraz jako Mszę śpiewaną. Ważnymi elementami są cisza, gesty kapłana oraz adoracja krzyża. Z tego powodu tę Mszę przeżywa się inaczej niż nową. Jest to Msza kontemplatywna, wymagająca od wiernych zaangażowania duchowego. W jej przeżywaniu mogą pomóc dwujęzyczne mszaliki, a także rozważania męki czy życia Pana Jezusa.

Uczestnicząc w śpiewanej Mszy trydenckiej, możemy spotkać się także ze śpiewem chorału gregoriańskiego. Wykonywany jest on oczywiście w języku łacińskim. Zgodnie z postanowieniami Soboru Watykańskiego II chorał gregoriański pozostaje podstawowym śpiewem w liturgii Kościoła, jednak spotykamy go już niemal jedynie w Mszy trydenckiej. Msza śpiewana odprawiana jest jakby na dwóch płaszczyznach: kapłan większość tekstów odmawia po cichu, podczas gdy wierni modlą się przez śpiew.

Strój kapłana

Także w samym ubiorze kapłana widoczne są różnice. Obowiązkowe jest użycie elementów stroju kapłana, które prawie zupełnie nie są używane we Mszy współczesnej: np. humerału, cingulum i manipularza. Charakterystyczne, i najczęściej używane do tej Mszy, są ornaty rzymskie, tzw. skrzypce. Kapłan może także użyć biretu. Nasze zdziwienie może spowodować kolor czarny występujący w Mszach za zmarłych. Ministranci zazwyczaj ubrani są w czarne sutanelle oraz mają dodatkowe zadania, takie jak recytowanie z księdzem psalmu w języku łacińskim.

Przebieg liturgii

Podczas Mszy trydenckiej w niedzielę, na początku liturgii, możemy zobaczyć kapłana ubranego w kapę, który przed Mszą Świętą pokropi wiernych wodą święconą na pamiątkę chrztu świętego — jest to aspersja. Nie jest to jednak forma aktu pokuty.

Następnie kapłan, ubrany w ornat, rozpoczyna modlitwy u stopni ołtarza. Odmawia m.in. Psalm 42, którego nie ma już w nowej Mszy. Kapłan osobno odmawia wyznanie grzechów — Confiteor, a następnie ministrant, już w imieniu ludu, odmawia Spowiadam się Bogu wszechmogącemu. Mamy tu podkreślenie kapłaństwa sakramentalnego w kapłanie, do którego ministrant zwraca się jako do ojca: et tibi, pater.

Wchodząc powoli po stopniach ołtarza, kapłan odmawia po cichu dwie modlitwy. Następnie recytowane lub śpiewane jest Kyrie (trzy razy każde wezwanie). Po kolekcie, podobnie jak w nowej Mszy, wykonuje się czytanie oraz Ewangelię, które jednak kapłan czyta od ołtarza. Między lekcjami śpiewa się graduał lub tractus zamiast znanego z nowej Mszy psalmu z podziałem na zwrotki.

Nie licząc kilku wyjątków, drugim czytaniem jest Ewangelia, a po niej kapłan głosi kazanie. Na ten czas zdejmuje manipularz, a czasem również ornat. Kazanie może być głoszone ze starej ambony, na którą kapłan wchodzi po schodkach. Poprzedzone może być odczytaniem czytań w języku nowożytnym czy ogłoszeń parafialnych. Warto zauważyć, że kazanie może być wygłoszone także przed Mszą lub po Mszy, ponieważ formalnie (oficjalnie) nie jest ono częścią Mszy Świętej. Wyznaniem wiary (Credo) kończy się Msza wiernych. W Mszy trydenckiej nie ma modlitwy powszechnej.

Po wyznaniu wiary następuje offertorium, podczas którego kapłan ofiarowuje Bogu materię chleba i wina, przygotowując je pod Ofiarę. Liturgia ta została w nowej Mszy bardzo uproszczona, a wprowadzone modlitwy oparto na żydowskich modlitwach paschalnych. W Mszach recytowanych offertorium przebiega w zupełnej ciszy. Nie ma procesji z darami, jak w nowej Mszy.

Po śpiewie Święty, święty, święty rozpoczyna się Kanon Rzymski, który kapłan odmawia przyciszonym głosem — w przeciwieństwie do Mszy posoborowej, w której cała modlitwa eucharystyczna jest czytana na głos. W Mszy trydenckiej nie występują inne modlitwy eucharystyczne, jak jest w nowej Mszy. Słowa konsekracji kapłan wymawia powoli i wyraźnie, ale szeptem. Charakterystyczne jest przyklęknięcie kapłana od razu po słowach Przeistoczenia, co jest wyrazem wiary w rzeczywistą obecność Boga-Człowieka pod postaciami Hostii i Wina. Od momentu konsekracji kapłan nie rozdziela palców aż do obmycia ich po Komunii Świętej wiernych. Jest to spowodowane troską o każdą cząsteczkę Ciała Pańskiego.

Modlitwę Ojcze nasz odmawia sam kapłan, natomiast wierni kończą ją ostatnim wersetem: Ale nas zbaw ode złego, który po łacinie brzmi sed libera nos a malo. Msza trydencka silnie podkreśla osobną od wiernych Komunię Świętą kapłana, który spożywając Ciało i Krew, dopełnia Ofiary. Można się spotkać ze zwyczajem, że przed Komunią Świętą wierni ponownie odmawiają Confiteor, czyli modlitwę Spowiadam się Bogu wszechmogącemu. Kapłan przed Komunią ukazuje ludowi konsekrowaną małą hostię, na co wierni trzykrotnie odpowiadają po łacinie: Panie, nie jestem godzien. Wierni przyjmują Komunię Świętą wyłącznie pod postacią chleba, a także na klęcząco i do ust. Ciało Pańskie rozdają wyłącznie osoby duchowne.

Na końcu celebracji, po błogosławieństwie, kapłan odczytuje tzw. Ostatnią Ewangelię. Jest to początek Ewangelii wg św. Jana, który jakby na nowo przypomina o Wcieleniu Syna Bożego oraz o Eucharystii. Na słowa: A Słowo Ciałem się stało wierni klękają.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ!

Msza trydencka pod wieloma względami różni się od Mszy posoborowej — choćby większą liczbą gestów kapłana, stosowaniem języka łacińskiego czy ciszą — ale każda z tych różnic wynika z jej bardziej duchowego i kontemplatywnego charakteru.